कृषिमा लहर आएको छ तर वैज्ञानिक र प्रविधिको प्रयोग भएको छैन

नेपालमा व्यावसायिक कृषिको सुरुवात गर्ने 'सिप्रेड' २५ औं वर्षमा प्रवेश

कृषि क्षेत्रको व्यवसायिक उत्पादन र बजारीकरणका लागि वि.सं. २०४८ सालमा स्थापना भएर अहिले सम्म निरन्तर कृषि र कृषकको वृति विकासमा लागिरहेको संस्था सिप्रेडका कार्यकारी निर्देशक हुन् भरत उपाध्याय । लामो समय कृषि विकास मन्त्रालय अन्तर्गत रहेर काम गरेका उनी नेपालमा जलवायु परिवर्तन अनुकुल कृषिको विकास गरिनुपर्ने र बजारको माग अनुसार उत्पादनमुखी ब्यवसायीकरणमा जोड दिने उपाध्यायसंग सिप्रेडको रजत जयन्तीको सेरोफेरोमा रहेर न्युज एग्रोकर्मी संगम महतसँग गरिएको कुराकानी ।

नेपालको कृषि क्षेत्रलाई तपाईले कसरी मुल्याङ्कन गर्नुभएको छ ?

नेपालको कृषि क्षेत्रलाई मूल्याङ्क गर्दा हामीले २, ३ वट कुराहरुमा विशेष ध्यान दिनु पर्ने हुन्छ । कृषि क्षेत्रमा भएका कार्यक्रम हरु लक्षित क्षेत्रमा पुगको छन वा छैनन । अर्को भौगोलीक दृष्टीकोणले सवै क्षेत्रमा ति कार्यक्रम पुगेका छन की छैनन् । अहिलेको कृषि भनेको आधुनिक कृषि हो । अव आधुनिक कृषि हुनुपर्छ विश्व वाजरसंग प्रतिस्प्रर्धी हुनु पर्छ । उत्पादनको बजार पनि आवश्यक छ ।

सिप्रेडले कृषिको व्यवसायिकरणका अहिले कस्ता कस्ता कार्यक्रम ल्याएको छ ?

हेर्नुस कृषिमा जति धेरै सम्भावना छन् त्यति धेरै चुनौतिहरु पनि छन् । उत्पादकत्व बढाउन सकिएको छैन भने उत्पादकत्व बढाउने केही कार्यक्रम ल्याईएपनि अरु प्रकृतिक प्रकोपको चुनौति मुख्य भएको छ । जलवायु परिवर्तन अनुकुलन कृषि प्रविधीको विकास गर्नु पर्ने देखिन्छ जुन सिप्रेडले केही प्रयास गरेको छ । त्यस्तै सिप्रेडले कृषिको व्यवसायि करण मात्र हैन बजारीकरणका लागि पनि केही कार्यक्रमहरु गरिरहेको छ। सरकारले पनि व्यवसायिकणका लागि केही कार्यक्रम ल्याएको छ तपाईहरु पनि यही विषयमा कार्यक्रम गरिरहनुभएको छ ।

तपाई सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ?

स्पष्ट रुपमा भन्नु पर्दा जति हुनुपर्ने हो त्यती हुन सकेको छैन । नवौ योजना पछि नेपालको अर्थ तन्त्रमा कृषिको योगदान हेर्नेहो भने कृषिको बढिनै छ । तर अव विभिन्न कारण यो राम्रोे हुन सकेको छैन । व्यवसायिकरण त छ । तर उत्पादन मात्रा पु¥याउन सकिएको छैन । ठूलो मात्रामा उत्पादन गर्न नसक्नु मा मलाई चिन्ता लागेको छ ।

नेपालमा कृषि उत्पादनको व्यवसायिकरणको मुख्य समस्या के हो त उसोभए ?

कृषिमा अहिलेको मुख्य समयमा भनेको व्यवसायिक अभ्यास भयो तर त्यसको मात्रा पुग्न सकेको छैन । अर्को पूर्वाधार वन्न सकेको छैन । वैज्ञानीक र प्रविधी युक्त कृषि कर्म अगाडी बढ्न सकेको छैन । अर्को सोचमा परिवर्तन आउनुपनि आवश्यक देखिन्छ ।

सिप्रेडको आगामी कार्ययोजना के छ ?

हो योजना विहिन कुने अभियान हुँदैन यदी त्यसो हो भने त्यो अभियान नै होईन । सिप्रेड पनि २५ वर्ष देखी योजनावद्ध ढंगबाट नै याँहा सम्म आएको छ र भोलीका दिनमा आफुलाई अझै अब्बल वनाउन चाहन्छ । सिप्रेडले अहिलेसम्म केही पाठ सिकेको छ । अव अहिलेसम्म सिकेको पाठलाई सिकाईका रुपमा लिएर आगामी यात्रा तया गर्ने छ । साना किसानहरुलाई सहकारीमा संगठित गरेर उत्पादनलाई वजार सम्म पु¥याउन एकीकृत गर्ने अभियान चलाउने छौ । हामी अहिले ६० जिल्लामा काम गरिरहेका छौ अझै यसलाई बढाउने आवश्यकता देखेका छौ ।

सरकारले पनि कृषि क्षेत्रमा विभिन्न कार्यक्रमका नाममा धेरै रकम छुट्टाएको छ । यि कार्यक्रम साँच्चै राम्रा छन् ?

मैले राम्रो र नराम्रो भन्न मिल्दैन । सरकारले अहिले ल्याएका केही कार्यक्रम राम्रा छन् । सरकारले घोषणा गरेको युवा लक्षित कार्यक्रम धेरै राम्रो कार्यक्रम हो । तर यस अघि गर्नुपर्ने कार्यहरु धेरै छन् । ति पुरा ग¥यो गरेन भन्ने मुख्य कुरा हो । युवालाई कृषिमा लाग भन्ने तर त्यसको बजार, सडक, प्रविधी, सिप क्षमताका कार्यक्रम भएन भने त्यो कार्यक्रम असफल हुन्छ ।सरकारी र गैर सरकारी कायक्रममा केही फरक छ हेर्नुस ? म लामो समय कृषि विभागको महानिर्देशक भएर काम गरिसकेको अनुभवले पनि के देखाउँछ भने सरकारको बाटो लामो देखिन्छ । तर गैर सरकारी संस्थाहरुले निश्चित क्षेत्रमा निश्चित कार्य गर्ने भनेको हुन्छ र आएको बजेट जे जति छ त्यो सोझै जाने भएकाले काम छिटो छरिटो गर्न सकिन्छ । के भनौ भने समग्रमा सरकारका कार्यक्रम राम्रा छन् ति कार्यक्रमलाई पुरा गराउनका लागि एकद्धरा नीति अवलम्वन गर्न सके राम्रो हुन्छ ।

गैर सरकारी संस्था र सरकारी निकायको समन्वय कक्तिको आवश्यकता देख्नुहुन्छ ?

हो कार्यक्रम कही पनि डुप्लीकेसन हुनु राम्रो कार्यक्रम होईन । अरुसंस्थाको बारेमा कुरा नगरौ सिप्रेडको सवालमा यो तपाईले भनेजस्तै दोहोरोपना नहुने कार्यक्रम मात्र गरिरहेको छ । सिप्रेडले सरकार कै लगानी रहेको कुनै पनि कार्यमा लगानी गरेको छैन । सके सवै गैर सरकारी संस्थाले यस्तो कार्य गरे राम्रो हुन्छ ।

समग्र नेपालको कृषि क्षेत्रको सुधारका लागि सिप्रेडको योगदान कस्तो छ ?

हो आज भन्दा २५ वर्ष पहिले नेपाल विउमा परनिर्भर थियो र कृषिको व्यवसायिक उत्पादनको सोच सम्म नभएको समयमा स्थापना गरिएको संस्था सिप्रेडले ठूला ठूला अप्ठ्यारका विच आफुलाई अव्बल सावित गर्ने प्रयास गरेको छ । सिप्रेडले धेरै काम ग¥यो भन्ने मसंग कुनै आँट छैन तर केही ग¥यो भन्ने विश्वास छ । यदी सिप्रेड नहुँदो हो त अहिले लाखौ नेपाली किसान अर्वो रकम तरकारीको विउका लागि विदेश पठाउन वाध्य हुन्थे । हजारौ किसानहरु कुनै तेस्रो मुलुकमा स्वदेश सम्झँदै अमुल्य पसिना चुहाई रहेका हुन्थे । कृषिको व्यवसायिकरण र बजारी करणका वारे वल्ल चर्चा चल्न सुरु हुन्थ्यो होला तर यो कुरा सिप्रेडले २५ वर्ष अगावै सुरु गरेर आफुलाई अलिक फरक संस्थाका रुपमा देखाएको छ । तर गर्न अझै धेरै वाँकी छ । केही बगरहरु हरियाली भएका छन् अझै धेरै बगरलाई हरियाली वनाउनु छ ।
साभार: कृषि टुडे 

व्यावसायिक कृषि प्रवर्धनको प्रतिबद्धता

उराठलाग्दो डाँडो र रुखो जमीनमा पैसा फलाउन सकिदैन ? बाह्रै मास खट्दा पनि दुइ छाक खान नपुग्ने किसान समृद्ध बन्न सक्दैनन् ? जबसम्म रुखो डाँडोमा हरियाली बनाउन सकिदैन, किसानलाई आफ्नै भूमिले पाल्न सक्ने बनाउन सकिदँैन, तबसम्म हामीजस्ता कृषि विज्ञको के काम ?

कृषिविज्ञ डा. हरिकृष्ण उपाध्यायले २५ वर्षअघि यो कुरा नसोचेको भए नेपालका लाखौं रोपनी जमीनमा बेमौसमी तरकारी यति छिट्टै व्यापक हुने थिएन ।अहिले रुखो, बालुवाले भरिएको जमीनमा तरकारी लहलह भइरहेको छ । किसानहरु आफ्नै गाडीमा लोड गरेर तरकारी बेच्न सक्ने भएका छन् । पढेलेखेका युवाहरु कृषिमा भविष्य देख्दै होमिदै गएका छन् । बैंकहरु किसान खोज्दै गाउँघर डुलिरहेका छन् ।

आफ्नो स्थापनाको २५ औं वर्ष मनाउने क्रममा आमन्त्रण गरिएको पत्रकार सम्मेलनमा सिप्रेडका संस्थापक डा. उपाध्यायमा सन्तुष्टिको आभाष देखिएको थियो । ‘हामीले अहिलेसम्म २ लाख ६५ हजार किसान परिवारलाई व्यवसायिक कृषिमा सहभागी गराइसक्यौं’ करिब ५६ जिल्लामा विभिन्न कार्यक्रम लिएर पुगेको सिप्रेडको प्रगति सुनाउँदै उनी मख्खिएका थिए । अहिलेसम्म ५५८ सहकारी, १४ हजार कृषक समूह, १० वटा लघु जलविद्युत, ७२ हजार साना सिंचाइ गरी विभिन्न उत्पादनमूलक संस्था खडा गरिसकेको उनले बताए ।
रुखो र उपयोगविहीन देखिने रोड करिडोरमा तरकारी खेती गराइ कृषिको व्यवसायिकीकरणमा सिप्रेडले मार्गनिर्देश गरेको छ । मौसममा निर्भर खेती पद्धतिसँगै बेमौसमी तरकारी खेती गराइ किसानलाई दिगो आम्दानी गर्न सक्ने तरिका पनि यसले सिकाएको छ ।

करोडौं रुपैंयाँ बीऊ आयातमा खर्च हुने अवस्थालाई घटाएको छ । किसानलाई आफ्नै खेतबारीमा बीऊ उत्पादन गर्न सिकाएको छ । आफ्नै घर, आँगनमा तरकारी, फलफूल फलाउने सीप पनि दिएको छ । माछा र बंगुर पालेर पनि मनग्ये आम्दानी लिन सकिने ज्ञान पनि प्रसार गरेको छ ।
नेपाली किसानको आर्थिक हैसियत उकास्न नगदेवालीको विकल्प नभएको डा. उपाध्यायको ठहर छ । ‘एक रोपनी जमीनमा ५ हजारको धान पनि फल्दैन, तर २० हजारको तरकारी फलाउन सकिन्छ ‘ उनले उदाहरण दिँदै भने ‘तरकारी निर्यात गरेर पनि मज्जाले कमाउन सकिन्छ ।’

सिप्रेडका बागवानी विज्ञ इन्द्रराज पाण्डे किसानको मौलिक सीप र आकांक्षालाई परिष्कार गर्दै उत्पादन योजना बनाउँदा नतिजा राम्रो आएको बताउँछन् । ‘हामीले एकतर्फी योजना बनाउनु हुँदैन, उनले भने ‘किसान पनि विद्धान छन् । अनुभवले खारिएका छन् ।’ सिप्रेडका कार्यकारी निर्देशक भरत उपाध्यायले बजारको विश्लेषण गरेर मात्र कृषि उत्पादन योजना बनाउनुपर्नेमा जोड दिए । ‘भाऊ पाइन्छ भन्दैमा जथाभावी रोपेर हुँदैन । लगानीको आधारमा स्थानीय र बाह्य बजारको पहुँच विश्लेषण गर्नुपर्छ’ उनले उल्लेख गरे ।

नेपालमा बेमौसमी तरकारी खेतीको सूत्रधार सिप्रेडले अहिले देशका २७ जिल्लामा तरकारी, फलफूल, माछा, पशुपालन लगायतको क्षेत्रमा किसानलाई सीप हस्तान्तरण गरिरहेको छ । किसानलाई खेतबारीमै पुगेर हातेमालो गर्ने हुँदा हजारौं किसानको भरोसा समेत बनेको छ सिप्रेड । संस्थापक डा. हरिकृष्ण उपाध्यायले हँसिलो मुहारमा भने, ‘हामी किसान खोज्दै खेतबारी पुग्छौं, किसान पनि हामी खोज्दै आइरहन्छन् । हामी एकै परिवारका सदस्य जत्तिकै भएका छौं, यो नै हाम्रो सफलता हो ।’

विगत २४ बर्षदेखि संस्थाले बेमौसमी तरकारी उत्पादन, तरकारी बीउ उत्पादन, पोषण सुधारका लागि घरबगैँचा र मत्स्यपालनजस्ता उदाहरणीय काम गर्दै आएको छ । संस्थाले हालसम्म ६० जिल्लामा ८७ ओटा परियोजना सञ्चालन गरेको छ ।

कृषकले विभिन्न आयोजनाबाट रू.६ अर्ब ५० करोड बराबरको आयआर्जन गर्न सफल भएको संस्थाका कार्यकारी निर्देशक भरतप्रसाद उपाध्यायले बताए ।
साभार: अनलाइनखबर